Chùa Tam Thanh
Tên thường gọi: Chùa Tam Thanh
Chùa được dựng từ thời Hậu Lê, trong động Tam Thanh.
Trong động có hồ Cảnh, nước luôn trong xanh. Chiều dài lòng động khoảng 50m với nhiều nhũ đá tạo những hình thù đẹp mắt, hấp dẫn du khách. Phía sau động, có cửa Thông Thiên thông lên đỉnh núi. Bia Tam Thanh ghi: "Động này là kỳ quan do trời đất tạo ra, nơi đây là thắng cảnh của vùng đất thiêng người giỏi, thật khó mà miêu ta, tô vẽ được".
Chùa có pho tượng đức Phật A Di Đà cao 2,20m, ngang 0,65m, được tạc nổi vào vách đá. Tượng tạc tư thế đứng, mang phong cách mỹ thuật thời Lê Mạc. Phía dưới tượng là cung Tam Bảo.
Sách Xứ Lạng – văn hóa và du lịch (NXB. Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 2000) cho biết chùa có nhiều bia đá ghi việc tôn tạo, trùng tu chùa, như bia Ma Nhai được tạc vào năm 1677 có tên Thiền Động Pháp Luân Thường Chuyển. Các bia có nội dung ca ngợi cảnh đẹp của chùa, như tấm bia của Ngô Thì Sĩ tạc năm 1777, nội dung được dịch như sau:
Dùng dằng bên động cảnh càng ưa.
Suối trong, cuội đá đường reo gọi,
Núi trước nàng Tô dãi nắng mưa.
và tấm bia của Nguyễn Đoàn Đình Duyệt và Tôn Thất Tố làm năm 1918.
Đặc biệt, tấm bia do Tuần phủ Thái Bình Đào Trọng Vận viết năm 1924 là một tác phẩm văn học bằng chữ Nôm, nội dung như sau:
Cảnh động này xây lắm vẻ say.
Non nước đi về quen bóng Hạc,
Gió mưa đưa đón thoảng làn mây...
Lễ hội chùa Tam Thanh được tổ chức vào ngày Rằm tháng giêng hàng năm.
Đối diện với động Tam Thanh là hòn Vọng Phu nổi tiếng với truyền thuyết nàng Tô Thị đã ngóng chồng hóa đá đứng giữa trời.
Gần động Tam Thanh còn có hai động Nhất Thanh và Nhị Thanh. Ở các động trên, đều có bút tích của Ngô Thì Sĩ (đời Vua Lê Hiển Tông). Ở khu vực này còn có phố Kỳ Lừa và sông Kỳ Cùng, đã tạo thành một bức tranh sơn thủy hữu tình của xứ Lạng:
Có nàng Tô Thị, có chùa Tam Thanh.
Chùa đã được Bộ Văn hóa – Thông tin công nhận là Di tích lịch sử – văn hóa quốc gia năm 1962
